Verwondering levert de mooiste vragen en daarmee inzichten op, ontdekte filosoof Elke Wiss. Want als je nieuwsgierig bent, ga je voorbij aan het vanzelfsprekende en sta je open voor het onverwachte. ‘Door je echt in het denken van anderen te verdiepen, kun je samen op zoek naar wezenlijke antwoorden.’
In haar boek Socrates op sneakers deelt Elke op een toegankelijke manier belangrijke inzichten en tips over de kunst van vragen stellen die je aan het denken zetten, met de antieke Griekse wijsgeer als inspirator. Helderheid in de communicatie, daar staat ze voor. Ze houdt niet van gebazel.
‘Socrates op sneakers’ kwam uit in 2020 en werd in 2021 genomineerd voor het beste spirituele boek van het jaar. In de zomer van 2021 verscheen haar tweede boek: ‘En ze filosofeerden nog lang en gelukkig. Verhalen om je denken uit te dagen’. Het succes van haar odes aan het denken verbaast de theatermaker/praktisch filosoof zelf ook een beetje, zegt ze. “Kennelijk hebben veel mensen een honger naar fundamentele, diepgaande gesprekken, zonder te weten hoe ze die moeten voeren. Het is denk ik ook geen toeval dat de praktische filosofie juist nu steeds populairder wordt: deze tijd is niet heel simpel. De antwoorden op existentiële vragen worden ons niet meer zoals vroeger aangereikt door een kerk, de staat of alwetende ouders. Je hebt het zelf uit te zoeken, en Google en Wikipedia gaan je daar niet bij helpen. Dan is het handig als je tools hebt waarmee je die vraagstukken te lijf kunt gaan. Mijn tips zijn een soort life skills die je kunt toepassen op je gesprekken met de ander, in je denken over de wereld – wie ben ik, wat heb ik te doen? – en ook op jezelf. Je doorziet er je eigen onzin wat sneller mee.”
En dat begint met vragen stellen?
“Volgens mij gaat daar nog een stap aan vooraf: jezelf ontslaan van het idee dat je iets zou moeten vinden. Als je al weet hoe iets zit, is de noodzaak van een vraag stellen niet zo groot. Pas als je stopt met iets te vinden, ga je vragen stellen.”
Begint daar het probleem al? Het lijkt wel alsof we tegenwoordig vooral meningen hebben.
“Met niet-weten scoor je niet en daarom lijkt het alsof we nu vol zitten met meningen: mensen met uitgesproken opvattingen zijn het meest zichtbaar in het publieke debat. Er zit zelden iemand bij ‘Op1’ aan tafel die zegt: ik heb geen idee. Als je dat zegt, word je de volgende keer niet uitgenodigd. Het is voor veel mensen ook ingewikkeld om te erkennen dat ze iets niet weten. Daarom hebben we de neiging om ons vast te klampen aan een mening en als we die eenmaal hebben, laten we hem niet snel weer los. De gesprekken die vanuit dit stellige weten ontstaan, verzanden vaak in een uitwisseling van wederzijdse meningen. Zo kom je niet verder. Ik denk dat het belangrijk is om het weten te blijven bevragen. We weten immers doorgaans meer niet dan wel. Ik vond het nogal wat dat premier Rutte tijdens een van zijn coronapersconferenties zei: ‘We moeten 100 procent van de beslissingen nemen met 50 procent van de kennis.’ Maar dat is altijd zo, dacht ik, dat is het leven. Je zou op z’n minst het idee kunnen omarmen dat wat je weet een voorlopig weten is, en ervoor openstaan dat voortschrijdend inzicht je een andere kant op zou kunnen sturen. En je hoeft echt niet over alles een mening te hebben. Volgens mij komen goede vragen altijd voort uit niet-weten.”
En uit oprechte nieuwsgierigheid en verwondering, weet ik uit jouw boek.
“De verwondering gaat waarschijnlijk weer aan de nieuwsgierigheid vooraf: die zorgt ervoor dat je nieuwsgierig bent naar de ander. Er moet ergens een vonkje zijn van: hé, wat zeg je daar? Wat bedoel je daarmee? Hoe zit dat precies? Verwondering is in zichzelf al een groot vraagteken. Dat vind ik er zo leuk aan. En als je verwonderd bent, blijf je ook makkelijker weg bij je eigen ik.”
Dat is nogal een uitdaging, hè?
“Er is zelfs een biologische verklaring voor: hersenonderzoek heeft aangetoond dat er tijdens het praten over jezelf dopamine wordt aangemaakt in de hersenen. Dat geeft je een aangenaam gevoel dat te vergelijken is met seks, cocaïne en lekker eten. Het vergt dus best wel discipline om als iemand je iets vertelt, niet meteen te zeggen: ‘Oh, dat heb ik ook!’ Of: ‘Wat je zegt klopt niet, ik zie het zelf zo …’ Goed luisteren is óók de kunst van je mond dichthouden. Als je een diepgaand gesprek wilt voeren, moet je op de rem staan en je eerste neigingen bedwingen.”
Is verwondering iets wat je kunt trainen?
“Zeker. Vergelijk het met dankbaarheidsoefeningen. Zoals je elke dag drie dingen kunt opschrijven waarvoor je dankbaar bent, kun je ook dagelijks drie dingen opschrijven die je hebben verwonderd, of die je zouden kunnen verwonderen. Bijvoorbeeld: dat ik twee uur geleden dus nog poep stond te scheppen en nu kilometers verderop hier met jou zit te praten, kan omdat ik een auto heb die het doet. Als je daarover nadenkt: dat is toch verbazingwekkend? Ga het maar eens uitleggen aan iemand uit de middeleeuwen. Verwondering brengt je voorbij het vanzelfsprekende en laat je het onverwachte en verrassende zien. Dan word je vanzelf nieuwsgierig naar meer. Het helpt je ook om je andere perspectieven dan de jouwe eigen te maken.”
Voor een diepgaand gesprek moet je je empathie tijdelijk op een laag pitje zetten, zeg jij. Waarom?
“Als mijn beste vriendin huilend op de stoep staat omdat ze is verlaten door haar man, ga ik haar echt niet meteen socratisch bevragen. Dan gaan we wijn drinken en huilen. Maar als je de emotie die zij voelt wilt onderzoeken en kritisch bevragen om daarvan wijzer te worden, zal empathie je niet ver brengen. In dat geval moet je op een ander moment en met haar goedvinden door het ongemak heen, vragen stellen waarvan je misschien denkt: dat kan ik niet vragen, dat is ongepast, dan wordt ze emotioneel.
Maar alleen zo kun je de diepte in. Empathie weerhoudt je van het stellen van de vragen die nieuw denken oproepen. Als je daarop uit bent moet je analytisch luisteren, hoofd van bijzaken onderscheiden, tegenspraken aanwijzen, en argumentatiefouten opsporen.”
Die oprechte belangstelling die je toont in je vragen en in het goed luisteren naar de antwoorden, is een cadeau voor de ander, schrijf je, maar ook voor jezelf. Hoe dan?
“Voor mij gaat het bij het stellen van vragen om de lol van het denken. Door goede vragen te stellen en aandachtig naar de antwoorden daarop te luisteren, leer ik iets over het denken van de ander. En daarmee over de denkstructuur van velen, want het is vaak niet echt uniek wat mensen doen in hun hoofd. Hoe leuk is het dat als ik jou bevraag en al doende ontdek welke denktoren jij hebt gebouwd, ik ook iets leer over mensen zoals jij? Dat maakt mij een rijker mens. Ik scherp er ook mijn eigen denken mee aan én de wereld wordt er beter van. Door je echt in het denken van anderen te verdiepen, kun je samen op zoek naar wezenlijke antwoorden. Je komt minder tegenover elkaar, maar meer naast elkaar te staan, en tegenover het probleem. Volgens mij hebben we dat nu hard nodig. Kinderen zouden dit soort gesprekstechnieken al op de basisschool moeten leren.”
Tekst: Liddie Austin
Beeld: fotografie door Brenda van Leeuwen, styling door Esther de Munnik, visagie door Manous Nelemans
Verder lezen?
Het hele interview met Elke Wiss vind je in Happinez ‘Kracht’. Bestel dit nummer nu zonder verzendkosten in de Happinez webshop.
