De Poolse dichteres Wisława Szymborska (2 juli 1923 – 1 februari 2012) stond niet graag in de spotlight en over zichzelf praatte ze zelden, maar in haar Nobelprijs-toespraak belichtte ze de kern van haar schrijverschap. Dichters zijn twijfelaars, zei ze. En ‘inspiratie komt voort uit wat je níet weet’. Blijf nieuwsgierig naar wat je niet-weet, want juist dáár vind je inspiratie.
De wijsheid van ‘Ik weet het niet’
‘Wat inspiratie ook moge zijn, het komt altijd voort uit een voortdurend ‘Ik weet het niet’. Het is misschien wel de meest veelzeggende zin uit de Nobelprijs-toespraak van de Poolse dichteres Wisława Szymborska. Dichters zijn twijfelaars. ‘Elk gedicht is een poging om een antwoord te geven op dat niet-weten,’ legde ze uit. ‘Maar bij de laatste punt begint de dichter weer te aarzelen, en realiseert zich dat dit ene antwoord ook ontoereikend is. Dus de dichters blijven maar proberen, en vroeger of later vouwt iemand een paperclip rond het resultaat van al die ontoereikendheid en noemt het je ‘oeuvre’’.
Maar die onwetendheid is helemaal niet erg, is haar boodschap. Sterker: nieuwsgierig zijn naar wat je niet weet, is het begin van alle ontdekkingen en vernieuwingen. Het maakt niet uit of je nu dichter of arts of leraar bent: als je nieuwsgierig bent naar wat je niet weet, wordt alles een avontuur.
Niets gebeurt tweemaal
Szymborska was een groot bewonderaar van de dichter uit het bijbelboek Prediker, die schreef: ‘Er is niets nieuws onder de zon.’ Maar in de kern is ze het niet met hem eens: hoezo is er niets nieuws? Álles is nieuw. Het boek Prediker was op zichzelf al nieuw, want niemand had het eerder geschreven. Een van haar bekendste gedichten heeft de titel ‘Niets gebeurt tweemaal’ en je zou het kunnen zien als een antwoord op Prediker. ’Niets gebeurt tweemaal en niets zal tweemaal gebeuren,’ schrijft ze.
Niet één dag keert ooit terug,
twee nachten zijn nooit identiek,
geen kus is als een andere,
elke oogopslag is weer uniek.
Leven voor de vuist weg
Juist dat elk moment weer nieuw is, maakt ons vaak zo onwetend en onvoorbereid op het leven. In het prachtige gedicht ‘Leven voor de vuist weg‘ beschrijft ze een gevoel dat we allemaal wel eens hebben: dat het leven voelt alsof je ineens zonder voorbereiding een podium op moet, met een script dat je nog niet hebt gelezen, in een rol die je nog niet kent (maar die je niet mag ruilen) en met alleen een karakter als een jas die je al rennend dichtknoopt, struikelend over je ondeskundigheid.
Als ik maar één woensdag bijtijds kon oefenen.
Tenminste één donderdag een keertje mocht herhalen!
Maar nee, daar komt de vrijdag alweer met een mij onbekend scenario.
En je kunt niet denken ‘ach, ik doe maar wat’ want terwijl je daar zo staat, in al je onbeholpenheid, realiseer je je dat dit geen repetitie is. De decorstukken zijn écht. Je staat in de schijnwerpers van verre sterrenstelsels. Er is alleen maar dit moment.
Nee, geen twijfel aan dat dit de première is.
En dat wat ik ook doe,
voor altijd verandert in wat ik heb gedaan.
Waardering
Het leven van moment tot moment, we slaan ons er toch maar dapper doorheen. En je kunt je bijna voorstellen hoe Szymborska vanuit de coulissen staat te kijken, terwijl we staan te stuntelen op het podium van het leven.
In Szymborska’s woorden en gedichten kun je tussendoor even op adem komen. Omdat ze ermee zegt: wat wonderlijk toch hè, die ervaring? Vind je het niet verbazingwekkend, het hele bestaan? Niets is vanzelfsprekend. ‘Geen steen, geen wolk, geen dag, en geen nacht. En bovenal geen enkel bestaan, niemands bestaan in deze wereld.’
Dus jóuw bestaan is ook niet vanzelfsprekend. Als je daarover nadenkt, neem je misschien dat ongemak van het niet-weten op de koop toe. Misschien leer je het zelfs als een voordeel te zien. Want ook hier weer: wat je niet weet, en wat je niet snapt, dát is waar je inspiratie vindt. En schoonheid. En verwondering. Als je nieuwsgierig bent naar wat je niet weet, wordt het hele leven een avontuur.
Alles draait om het moment
Het wonderlijke is eigenlijk dat de vrouw die schrijven zag als ‘een gevecht met je eigen onwetendheid’ (ook al zo raak!), juist in het beschrijven van kleine momenten de wijsheid en herkenning stopt die je soms net even nodig hebt om het leven aan te kunnen. En dat bovendien haar gedichten, waarin ze het naar eigen zeggen niet over actualiteit wilde hebben, zó actueel zijn.
Szymborska schreef over het moment dat een zelfmoordenaar een bom heeft geplaatst die over een paar minuten af zal gaan. Over hoe na een oorlog iemand de boel moet opruimen. Over hoe het is om om vier uur ’s morgens wakker te liggen.
‘Is er dan toch niets nieuws onder de zon?’, zou je bijna denken. Maar toch wel: Het is nog nooit zo opgeschreven. Met zoveel wijsheid, mededogen, lichtvoetigheid. Dat die gedichten er zijn, en dat iemand er een paperclip om heeft gedaan zodat wij er houvast aan hebben terwijl we door het leven struikelen, daar hebben we eigenlijk ongelofelijke mazzel mee.
Meer over Wisława Szymborska
‘Niets tweemaal’ en ‘Leven voor de vuist weg’ zijn opgenomen in Wisława Szymborska, ‘Einde en begin. Verzamelde gedichten’. De Nobelprijs-toespraak van Szymborska uit 1996 kun je hier teruglezen. In de documentaire Einde en begin komt ze zelf aan het woord, onder meer over de rol van de dichter.
Meer levenslessen lezen?
Lees hier over de wijze lessen van de Amerikaanse dichteres Maya Angelou.
