De werkelijkheid zo overtuigend verdraaien dat iemand uiteindelijk aan zichzelf gaat twijfelen. Daar is een woord voor: gaslighten.
Ligt het nou aan mij?
Gaslighten (er is geen echt Nederlandse term voor) is wat er gebeurt als iemand onjuiste informatie doorgeeft, waardoor je zelfvertrouwen en functioneren ondermijnd worden. Klein voorbeeldje: je partner zegt niet gewoon ‘de melk is op’, maar verkondigt geïrriteerd: ‘Je hebt de melk weer opgemaakt, zie ik.’ Als je vraagt of hij het misschien iets neutraler kan zeggen, krijg je een smalende opmerking over hoe overgevoelig je bent.
‘Ik hèb de melk volgens mij helemaal niet opgemaakt,’ zeg je even later, waarop hij nijdig zegt: ‘Nou, dat ben je dan zeker vergeten.’
Ineens weet je het niet meer zeker. Heb je de melk opgemaakt? Maar hoe kan het dan dat je dat niet meer weet? Waarom überhaupt die irritatie, heb je iets verkeerd gedaan? Ben je echt overgevoelig?
Overigens: de melk ís dus helemaal niet op, zie je als je zelf voor de koelkast staat om een boodschappenlijstje te maken. Er staat gewoon nog een vol pak naast de yoghurt.
Je denkt waarschijnlijk eerst: ‘Waar gáát dit over?’ en daarna: ‘Ben ik nou gek?’
Flikkerende lampen
Robin Stern zou zeggen: klassiek gevalletje gaslighten. De term verwijst naar de film ‘Gaslight’ uit 1944. Een vrouw wordt daarin door haar man net zo lang gemanipuleerd tot ze denkt dat ze hallucineert als ze de gaslampen ziet flikkeren – terwijl het haar man is die dat geflikker veroorzaakt. Ze is zo aan het twijfelen gebracht, dat ze haar eigen waarnemingen niet meer vertrouwt. Het plot is nogal ingewikkeld (iets met een vermoorde tante en juwelen op zolder), maar vandaar de term.
Robin Stern is een Amerikaanse psychoanalytica die bij cliënten in haar praktijk (en in haar eigen leven) dat patroon vaak zag opduiken. Ze schreef er een boek over, ‘Het Gaslight-effect’. Stern haalt een voorbeeld aan: de Amerikaanse oud-president Donald Trump verkondigde dat komiek John Oliver hem had uitgenodigd om te gast te zijn in zijn ‘oersaaie, slecht bekeken programma’ en dat hij dat had geweigerd, ‘Ik zei NEE BEDANKT, zonde van de tijd & energie.’
‘We hébben hem helemaal niet uitgenodigd!’ dacht John Oliver. Maar toen hij het recht probeerde te zetten, gooide Trump er nog een schep bovenop, net zo lang tot John Oliver aan zichzelf begon te twijfelen en ging opzoeken of misschien toch niet iemand van zijn team Trump had uitgenodigd. Dat was niet zo, maar die twijfel is kenmerkend: hij was gegaslight.
Gaslight-tango
Gaslighten komt niet alleen voor in de politiek, maar ook in relaties tussen partners, binnen families en in bedrijven. Het is vaak moeilijk om je vinger erop te leggen. Meestal schuilt er wel iets van waarheid in de opmerkingen (het zóu waar kunnen zijn) en als je niet heel stevig in je schoenen staat is het lastig om je eigen kijk op de werkelijkheid te behouden.
Toch is dat laatste precies wat het beste helpt, laat Robin Stern zien. ‘Gaslighten is de creatie van twee mensen: een gaslighter die verwarring en twijfel zaait, en een gaslightee die bereid is om aan zijn of haar eigen manier van kijken te twijfelen om de relatie in stand te houden.’
Nu klinkt dat als iets dat je in principe heel eenvoudig op kunt lossen. Als je je schouders ophaalt en iets zegt als ‘nou, dat is dan zeker jouw mening’, houdt het meteen op. Maar je eerste reactie (zie John Oliver) is om te ontkennen, en daarna wil je je gelijk halen, en laten zien dat je (bijvoorbeeld) níet dom en vergeetachtig bent. In feite doe je dan mee met het psychologische spelletje. Als je eenmaal in zo’n gaslight-tango zit, is het lastig om eruit te komen. Je moet daarvoor namelijk stevig in je schoenen staan, terwijl je als gaslightee juist steeds mínder stevig in je schoenen komt te staan. Twijfelen aan wat je waarneemt, is niet goed voor je zelfvertrouwen.
Hoe herken je het gaslight-patroon?
‘Het zal wel aan mij liggen’ en ‘Ben ik nou gek?’ – als je die gedachten vaak hebt in een relatie (of het een partner, familielid of collega is) zou je dat kunnen zien als flikkerende lampen die waarschuwen voor een gaslight-patroon. Net als continu op vervelende toon te horen krijgen dat je te overgevoelig bent als je iets probeert aan te kaarten. En dan? Hoe zet je als het ware ‘het gas uit’?
Het beste dat je kunt doen, laat Robin Stern zien, is accepteren dat je van een gaslighter nooit de bevestiging of goedkeuring zult krijgen die je graag wilt, wat je ook doet. Verder kun je jezelf oefenen om niet mee te gaan in de gaslighttango. Robin Stern geeft hiervoor praktische adviezen en voorbeeldzinnen. Waaronder deze:
1. Onderscheid waarheid van verdraaiing
Als je merkt dat de gaslighter pertinente onwaarheden vertelt, ga dan niet aan jezelf twijfelen (zoek als het nodig is bevestiging bij anderen). Merk je dat de discussie een machtsstrijd wordt, haak dan af. ’Ik vind dit geen prettig gesprek, zullen we het er later nog eens over hebben?’
2. Focus op gevoelens, niet op ‘gelijk’ of ‘ongelijk’
Het doet er niet toe wie er gelijk heeft, het gaat wel degelijk om de toon. ‘Misschien is het niet je bedoeling om me te kleineren, maar zo voelt het voor mij wel en daarom stop ik nu met dit gesprek.’
3. Accepteer: je kunt iemands mening niet bepalen, ook al heb je gelijk
Als iemand vindt dat je onredelijk bent, of overgevoelig, of niet zo slim – tja, dan vindt hij of zij dat, wat je er ook tegen inbrengt. Als je dat accepteert (bijvoorbeeld door te zeggen: ‘Dat is dan jouw mening. Ik vind wat anders’), hoef je ook niet meer je best te doen het te veranderen. Dat scheelt een hoop energie.
Steek je energie in andere zaken
En die energie kun je wel beter gebruiken. Want of het nu een partner, een collega of een familie-lid is, gaslighters zuigen je energie uit je weg en die energie kun je beter steken in de doelen en dromen die jij belangrijk vindt dan in het meedoen in psychologisch spelletje over een al dan niet leeg pak melk. Dat je daar onzeker van wordt, is vaak niet eens de bedoeling van de gaslighter. Dat gaslighten is namelijk vaak ook maar een reactie op onzekerheid en stress. Maar hoewel je voor dat laatste best begrip kunt opbrengen, kún je natuurlijk heroverwegen of deze relatie wel zo’n perfecte match is. Laten we wel wezen: relaties zijn er per slot van rekening niet om onzeker en ongelukkig van te worden.
Meer lezen?
- Lees Het gaslighteffect van Robin Stern. Robin Stern is verbonden aan het Yale Center for Emotional Intelligence.
Meer lezen over gaslighting?
Gaslighting: zo stop je met jezelf manipuleren.
